Pšenica, ječam i raž sadrže protein koji se zove gluten. Ovaj protein ne predstavlja nikakav zdravstveni problem većini osoba. Međutim, kod pojedinaca preosetljivih na gluten dolazi do jake reakcije imunskog sistema pri kontaktu sa glutenom, i to prvenstveno na nivou tankog creva. Ove osobe razvijaju oboljenje koje se zove celijačna bolest, celijakija ili glutenska enteropatija.

Pacijenti koji imaju celijačnu bolest se najčešće žale na dijareju, nadutost, gubitak telesne težine, bolove u stomaku, mučninu i povraćanje. Dijagnoza se najčešće postavlja jednostavnom analizom krvi, ali je moguće uraditi genetske analize i endoskopiju sa uzimanjem uzorka tankog creva za mikroskopsku analizu.

Pacijenti ne mogu da izleče celijačnu bolest, ona ostaje njihov pratilac tokom celog života. Ali strogom dijetom koja ne sadrži ni primesu glutena i pravilnom ishranom mogu držati bolest pod kontrolom, normalno funkcionisati bez ikakvih tegoba i komplikacija.

Da li se celijačna bolest retko javlja?

Baš suprotno. Ako kažemo da je učestalost celijačne bolesti 1%, to znači da u 100 nasumično odabranih osoba verovanto jedna ima celijakiju. Ali ne mora da ima klasične simptome; simptomi mogu biti minimalni ili neprimenti.

Poznato je da se ova javlja bolest dva puta češće kod žena nego muškaraca.

Tačan uzrok se ne zna. Smatra se da je u pitanju kombinacija nasleđene sklonosti i okolnosti u kojima živimo (tzv. faktori spoljašnje sredine, kao što su hrana koju jedemo, neka virusna infekcija, snažan emotivni stres i dr.). Primećeno je da osobe čiji bliži srodnici imaju celijačnu bolest takođe imaju rizik da se i kod njih javi ovo oboljenje.

Celijačna bolest se može javiti u bilo kod životnom dobu – i kod dece i kod odraslih.

Celijačna bolest je autoimunska bolest. Šta to znači?

U grupu autoimunskih bolesti spada veliki broj oboljenja. Osim celijakije, autoimunske bolesti su sistemski eritemski lupus, dijabetes tip 1, reumatodni artritis i druge. Zajedničko za ova oboljenja jeste što imunski sistem, koji se normalno bori protiv stranih i štetnih materija, počinje da prepoznaje sopstvene ćelije kao strane i opasne, i da ih uništava. To uništavanje je praćeno dolaskom drugih zapaljenskih ćelija, a ceo proces se vidi kao snažno zapaljenje.

Kod celijačne bolesti imunski sistem prepoznaje inače bezopasan protein gluten – kao nešto protiv čega treba da se bori. Kako se gluten unosi hranom, reakcija imunskog sistema i zapaljenje je najjače u tankom crevu.

Na nivou tankog creva se dešava apsorpcija hranljivih materija. Kako bi se povećala površina preko koje telo prihvata hranljive materije, sluznica creva poseduje brojne prstolike izraštaje koji se zovu crevne resice.

Kod osoba koje ne tolerišu gluten dolazi do zapaljenja sluznice creva, oštećuju se crevne resice i hrana ne može da se apsorbuje. Koliko god da unosimo više hrane – ona ne može preko crevne sluznice da uđe u krvotok i nahrani naše ćelije. Zbog toga je logično da su probavne tegobe najčešći simptomi celijačne bolesti.

Koji su najčešći simptomi celijakije?

Pacijenti sa glutenskom enteropatijom se najčešće žale na dijareju, zamor, gubitak telesne težine, nadimanje uz gasove, bol u stomaku, mučninu, povraćanje i zatvor (opstipaciju).

Međutim, za celijakiju se kaže da je sistemska bolest, jer pored stomačnih može dati i druge tegobe. Tako su pacijenti često anemični jer se u manjoj meri apsorbuje gvožđe preko oštećene sluznice tankog creva, može doći do smanjenja gustine kostiju, promena na koži u obliku malih plikova koji svrbe i često pucaju (dermatitis herpetiformis), pojave afta u ustima, glavobolje i zamora, bolova u zglobovima, porasta enzima jetre i dr.

Kada se javiti lekaru? Potrebno je da se javite lekaru ukoliko imate dijareju (proliv), nelagodnosti u stomaku ili nepravilnosti u pražnjenju creva koji traju duže od dve nedelje.

Kako se dijagnostikuje i leči celijakija?

Ukoliko lekar posumnja na celijačnu bolest, to može proveriti analizom krvi i određivanjem antitela koja su povišena kod ovih pacijenata. Još jedna opcija je izvođenje endoskopije gde se tanka, savitljiva cev sa kamerom na vrhu uvodi kroz usta, preko jednjaka i želuca u tanko crevo. Lekar pomoću kamere prati kakav je izgled sluznice crevnog trakta, a istovremeno može uzeti mali uzorak tkiva (biopsiju) tankog creva koji se mikroskopski analizira. Oštećenje crevnih resica potvrđuje dijagnozu celijakije.

Ne postoji lek koji donosi izlečenje pacijentima sa celijačnom bolešću. Ali je moguće smirivanje zapaljenja i zalečenje promena na tankom crevu. To se postiže ishranom – strogom dijetom koja ne sadrži gluten. Uporno se insistira na strogoj dijeti koja ne sadrži ni trunku glutena. Razlog tome je što su neke namirnice kontaminirane glutenom koji i u minimalnim količinama može pokrenuti imunsku reakciju domaćina i zapaljenje na nivou tankog creva.

Kako se gluten primarno nalazi u pšenici, ječmu i raži, ove žitarice je potrebno potpuno izbaciti iz ishrane. Za osobe sa celijakijom postoji mogućnost da besplatno dobijaju određenu količinu bezglutenskog brašna na mesečnom nivou koje će koristiti u ishrani.

Nutricionista može značajno pomoći u lečenju ovih pacijenata. Dobar plan ishrane sa kvalitetnim namirnicama i pridržavanje saveta nutricioniste dovode do povlačenja simptoma celijakije, zalečenja promena na tankom crevu i pacijenti sa ovim oboljenjem mogu biti bez simptoma, bez straha od komplikacija i voditi sasvim normalan život.